Wstęp

            Mleko krowie i jego przetwory są niewątpliwie obiektem licznych dyskusji wśród osób, które interesują się tematyką zdrowego odżywiania i dbania o własne zdrowie. Świadomość społeczeństwa w zakresie żywienia i zdrowia zwiększa się z roku na rok, chociażby ze względu na szeroki dostęp do wiedzy, jakim dysponuje większość ludzi w obecnych czasach. Wciąż jednak istotnym problemem jest niska jakość publikowanych treści w środkach masowego przekazu, szczególnie widoczna w internecie, prasie czy w powszechnie wydawanych dzisiaj książkach przez celebrytów, bądź osoby nie posiadające medycznego wykształcenia, a przede wszystkim cennego doświadczenia w pracy z pacjentami, jednak mimo to decydujących się podejmować tematykę odżywiania i zdrowia. W związku z tym, że zdecydowana większość osób swoją wiedzę czerpie ze wspomnianych mediów, a w szczególności z internetu to przyczynia się to do popularyzacji licznych półprawd oraz fałszywych informacji z obszaru medycyny i żywienia człowieka. Z całą pewnością, wokół mleka krowiego i jego przetworów pojawiło się wiele doniesień, które wzbudzają obawę społeczeństwa i skutecznie zniechęcają do jego spożycia. Przeglądając treści dostępne w internecie znajdziemy ogromną ilość stron internetowych, których autorzy sugerują, iż mleko krowie jest „białą śmiercią”, „cichym zabójcą”, „dobre dla cieląt, a nie dla ludzi”, „prowadzi do złamań kości”, „zwiększa zachorowalność na nowotwory i choroby układu sercowo-naczyniowego”, „powoduje alergie, nietolerancję laktozy, stan zapalny, osteoporozę, zaćmę, anemię i kamienie nerkowe”, „sprzyja nadwadze i otyłości oraz utrudnia zmniejszenie masy ciała”, „szkodzi na wrzody żołądka, refluks, niedoczynność tarczycy i autoimmunizacyjną chorobę Hashimoto”, „zaśluzowuje i zakwasza organizm”, „odwapnia kości”. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że lista powszechnie powtarzanych twierdzeń dotyczących mleka i produktów mlecznych jest znacznie szersza, dlatego zdecydowanie warto skoncentrować się na faktach w oparciu o dostępne dowody naukowe i dowiedzieć się co rzeczywiście jakimi rzetelnymi danymi na temat mleka krowiego dysponujemy w chwili obecnej.

Skład mleka krowiego i przetworów mlecznych

            Mleko krowie i przetwory mleczne są pokarmami o urozmaiconym składzie, które dostarczają szerokiej gamy istotnych składników budulcowych i regulujących. W porównaniu z innymi produktami zawierają one szczególnie dużo wapnia, który wchłania się w około 30% (przykładowo ze szklanki mleka (250 g) ilość zaabsorbowanego wapnia wyniesie 100 mg)^7,8. Zwłaszcza bogatym źródłem wapnia są sery podpuszczkowe, fermentowane napoje mleczne (np. jogurt naturalny) oraz mleko krowie. Ponadto produkty mleczne obfitują w związki fosforu i potasu oraz retinol, ryboflawinę (witaminę B₂), a także kobalaminę (witaminę B₁₂). Warto podkreślić, że mleko krowie i napoje mleczne ze względu na ilość, a także rodzaj zawartych w nich składników mineralnych są wyłącznym pokarmem odzwierzęcym, który działa na organizm w zasadzie neutralnie (wskaźnik PRAL dla mleka pełnotłustego wynosi 0,7 mEq/l, natomiast dla jogurtu naturalnego 1,5 mEq/l)^9,10.

Tabela 1.: Przeciętny skład chemiczny pełnego mleka krowiego^1-6.

Mleko krowie a alergie

            Białka mleka krowiego są najczęściej uczulającym pokarmem u niemowląt oraz dzieci. U dorosłych zdecydowanie częściej występuje nadwrażliwość na ryby, owoce morza czy alergeny pochodzenia roślinnego, np. orzechy, pomidor, seler, przyprawy. Alergia na białka mleka krowiego występuje najczęściej w okresie wczesnodziecięcym i według różnych danych epidemiologicznych dotyczy 2 - 7,5 % dzieci poniżej pierwszego roku życia, 0,06 - 2,5 % przedszkolaków, 0,3 % starszych dzieci i nastolatków^11-14. Szacuje się z kolei, że alergia na białka mleka krowiego dotyczy mniej, niż 0,5 % osób dorosłych¹⁵. Koniecznie warto podkreślić, że dzieci zmagające się z alergią w najmłodszych latach swojego życia, „wyrastają” z niej na ogół przed ukończeniem 5. roku życia. W jednym z badań zaobserwowano, że blisko połowa dzieci wyrasta z alergii na białka mleka krowiego już po 1. roku życia, 60-75 % po 2 latach życia, a aż 85-90 % w wieku 3 lat¹⁶. Przytoczone dane zdecydowanie nie potwierdzają powszechnie powtarzanej hipotezy sugerującej, że większość ludzi nie toleruje białek mleka krowiego.

Nietolerancja laktozy

            Cukier mleczny, czyli laktoza jest disacharydem składającym się z galaktozy połączonej z glukozą wiązaniem β-1,4-glikozydowym. Laktoza jest podstawowym węglowodanem znajdującym się w mleku kobiecym, jak również zwierzęcym i w produktach pochodnych. Absorpcja jelitowa laktozy wymaga hydrolizy do jej składowych monosacharydów: glukozy i galaktozy za pomocą enzymu rąbka szczoteczkowego, laktazy, inaczej β-D-galaktozydazy. Obecność laktazy w przewodzie pokarmowym warunkuje zatem przyswojenie przez organizm cukru mlecznego występującego w pożywieniu. Zdolność do trawienia laktozy podczas okresu karmienia piersią ma kluczowe znaczenie dla zdrowia niemowlęcia, o czym świadczy wrodzony niedobór laktazy (alaktazja), który jest śmiertelny, jeśli nie zostanie zdiagnozowany odpowiednio wcześnie po urodzeniu¹⁷. U większości ludzi, już po pierwszych kilku miesiącach życia aktywność β-D-galaktozydazy zaczyna się zmniejszać, a wyjątek stanowią potomkowie populacji, którzy tradycyjnie praktykują udomowienie bydła i zachowują w ten sposób zdolność trawienia mleka i jego przetworów, aż do dorosłości. Częstotliwość występowania tej cechy jest wysoka w populacjach północnoeuropejskich (> 90 % w Skandynawii i Holandii), zmniejsza się natomiast w Europie Południowej i na Bliskim Wschodzie (około 50 % w Hiszpanii, we Włoszech i w pasterskiej populacji arabskiej), a najniższa jest odnotowywana w Azji i większości Afryki (około 1 % w Chinach, 5 - 20 % w populacji zachodnioafrykańskiej), chociaż jest powszechna w populacjach pasterskich z Afryki (około 90 % w Tutsi i około 50 % w Fulani)^18,19. W Polsce natomiast szacuje się, że hipolaktazja występuje u 20 – 37% osób dorosłych oraz u 20 % dzieci w przedziale wieku 7 – 15 lat²⁰. Objawy nietolerancji laktozy na ogół nie występują, dopóki nie będzie mniej niż 50 % aktywności laktazy. Ponadto warto podkreślić, że zdecydowana większość osób z niedoborem laktazy toleruje niewielkie ilości cukru mlecznego (około 12 g, czyli dokładnie tyle ile znajduje się w 1 szklance pełnotłustego mleka), zwłaszcza gdy jest ona łączona z innym pokarmem lub rozdystrybuowana w ciągu dnia na mniejsze porcje²¹. W leczeniu nietolerancji laktozy zaleca się jej ograniczenie, a nie całkowitą eliminację, ponieważ na ogół pacjenci z tym zaburzeniem, nawet Ci z zespołem jelita nadwrażliwego, mogą spożyć co najmniej 12 g laktozy bez charakterystycznych dolegliwości żołądkowo-jelitowych, a w dodatku nawet większe ilości (15 - 18 g) wydają się być dobrze tolerowane, gdy produkty mleczne są przyjmowane z innymi składnikami odżywczymi^21,22. Nieprawdą jestem zatem, że dorośli ludzie nie trawią laktozy, ponieważ jak pokazują dostępne dowody naukowe ponad połowa dorosłych Polaków i zdecydowana większość dzieci w wieku powyżej 7 lat nie ma żadnych dolegliwości związanych ze spożywaniem mleka i jego przetworów, będących naturalnie źródłem cukru mlecznego.

Mleko a problemy skórne

            Trądzik zwyczajny (acne vulgaris) należy do najczęstszych chorób skóry. Dotyczy ponad 80 % osób pomiędzy 11. a 30. rokiem życia, z czego u 85 % ma łagodny przebieg, natomiast u pozostałych 15 % chorych pojawiają się ciężkie stany zapalne, które pozostawiają po sobie nierzadko ślady w postaci blizn i przebarwień²³. Niewątpliwie przyczyny powstawania trądziku pospolitego są złożone, a do istotnych czynników, które ogrywają ważną rolę w etiopatogenezie choroby zaliczamy:

• Nadmierną produkcję łoju (łojotok),
• Rozwój stanu zapalnego,
• Kolonizację gruczołów łojowych przez Propionibacterium acnes  (P. acnes),
• Zaburzenia rogowacenia ujść jednostek włosowo-łojowych,
• Wysoki poziom wolnych androgenów,
• Obniżony poziom estrogenów.

Często uważa się, że mleko i produkty mleczne wpływają negatywnie na stan skóry, podobnie jak żywność przetworzona o wysokim indeksie glikemicznym. Prawdą jest, że konsumpcja mleka zwiększa stężenie insuliny oraz IGF-1 (insulinopodobnego czynnika wzrostu – hormonu, który produkowany jest w wątrobie), które wpływają znacząco na nasiloną produkcję łoju. Udowodniono, że to głównie białka mleka krowiego przyczyniają się do podwyższania poziomu IGF-1, dlatego często obserwuje się nasilenie zmian trądzikowych u osób przyjmujących odżywki białkowe na bazie białka serwatkowego, popularne wśród adeptów sportów siłowych i sylwetkowych^24-26. Warto także dodać, że w niektórych pracach odnotowano, iż wyłącznie mleko odtłuszczone wzmagało problemy z cerą, natomiast spożycie mleka pełnotłustego nie pogarszało stanu skóry, co można tłumaczyć obecnością estrogenów o działaniu ochronnym^27-29. Z całą pewnością mleko i jego przetwory nie stanowią przyczyny występowania i rozwoju trądziku pospolitego, niemniej jednak u niektórych osób mogą nasilać zmiany trądzikowe poprzez wpływ na nadmierne wydzielanie łoju, dlatego część chorych może odnieść korzyści z ograniczenia, bądź eliminacji mleka krowiego i produktów mlecznych w postaci poprawy cery.

Mleko i nowotwory

            Pomimo, iż przyjęło się mówić, że mleko krowie sprzyja rozwojowi procesu nowotworzenia to jednak żadne ze światowych i opiniotwórczych towarzystw naukowych z tego obszaru (American Cancer Society, National Cancer Institute, European Organisation for Research and Treatment of Cancer, Cancer Research, American Institute for Cancer Research, World Cancer Research Fund) nie wskazuje mleka i przetworów mlecznych jako żywności o potencjalnym działaniu kancerogennym. Na podstawie analizy dostępnej fachowej literatury należy stwierdzić, że mleko i jego przetwory ogółem istotnie zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, a konkretnym czynnikiem ochronnym wydaje się być wysoka zawartość wapnia³⁰. Wyższe spożycie produktów mlecznych wiąże się także z obniżonym ryzykiem zachorowania na raka pęcherza moczowego u mężczyzn, raka żołądka oraz raka piersi u kobiet^30-33. Ponadto, nie zaobserwowano dotychczas żadnej zależności pomiędzy konsumpcją nabiału a zagrożeniem rakiem trzustki, jajnika czy płuc. Istnieje natomiast związek między dietą bogatą w wapń a zwiększonym ryzykiem raka prostaty u mężczyzn oraz między spożyciem pełnego mleka i znaczącym wzrostem śmiertelności z powodu raka gruczołu krokowego^34,35.

Mleko a osteoporoza

            Pewna część społeczeństwa decyduje się unikać konsumpcji mleka i jego przetworów z powodu przekonania, że mogą być one szkodliwe dla zdrowia, zwłaszcza u osób z nadwagą, zapaleniem kości i stawów oraz reumatoidalnym zapaleniem stawów. Dowody naukowe wskazują, że zdrowie kości w dużym stopniu zależy od czynników żywieniowych i niektórych niemodyfikowalnych czynników, takich jak chociażby wiek czy obecność menstruacji u kobiet. Spożycie mleka i produktów mlecznych w dzieciństwie oraz w wieku dojrzewania może poprawić gęstość mineralną kości i zmniejszyć ryzyko osteoporozy u dorosłych osób^36,37. Przyjmowanie do trzech porcji produktów mlecznych dziennie wydaje się być bezpieczne i może przynosić odpowiednie korzyści w odniesieniu do zdrowia kości. W badaniach kohortowych z udziałem kobiet i mężczyzn w średnim i starszym wieku nie zaobserwowano związku pomiędzy całkowitym spożyciem mleka a ryzykiem złamania biodra, natomiast odnotowano, że każda wypita szklanka mleka o przeciętnej zawartości 300 mg wapnia wiązała się z mniejszym ryzykiem złamania biodra u mężczyzn o blisko 10 %³⁸. Zdecydowana większość prac wskazuje, że zalecane zdrowym osobom trzy porcje produktów mlecznych w ciągu dnia mogą poprawić zdrowie kości i obniżyć ryzyko ich złamań w późniejszym życiu³⁹.

Mleko a stan zapalny

            Zapalenie należy do głównych procesów biologicznych regulujących interakcje pomiędzy organizmem a środowiskiem, w tym także dietą. Jednym z głównych przejawów prawidłowej aktywności układu odpornościowego jest jego zdolność do wywołania reakcji zapalnej na bodźce zewnętrzne. Na większość przewlekłych chorób zapalnych (np. otyłość, cukrzyca) oraz na choroby alergiczne, silnie oddziałuje odżywianie, a metabolizm żywności jest ściśle powiązany z procesami zapalnymi. Produkty mleczne, w szczególności fermentowane mają właściwości przeciwzapalne, za wyjątkiem osób ze stwierdzoną alergią na białka mleka krowiego, u których występuje naturalna reakcja zapalna w odpowiedzi na alergen pokarmowy. Co więcej, najsilniejszy efekt przeciwzapalny mleka zaobserwowano u osób z nadmierną masą ciała i zespołem metabolicznym⁴⁰.

Mleko a produkcja śluzu

            Wielu rodziców dzieci chorych na astmę coraz częściej niechętnie wprowadza mleko krowie i jego przetwory do diety swoich dzieci, ponieważ usilnie wierzy, że nasili to objawy choroby w następstwie zwiększonego wydzielania śluzu w organizmie. Tradycyjna medycyna chińska sugeruje, że mleko jest pokarmem śluzotwórczym i zaleca jego ograniczenie lub nawet całkowitą eliminację w niektórych sytuacjach. Pomimo bardzo niewielkich dowodów naukowych łączących konsumpcję mleka i astmę, wciąż propaguje się teorię, że mleko spożywcze zwiększa produkcję śluzu, co wspierane jest nierzadko przez autorów poradników dla rodziców. W przeprowadzonych badaniach z udziałem osób przeziębionych zaobserwowano, że spożycie mleka nie wiązało się z nasileniem wydzieliny z nosa, kaszlu czy objawami przekrwienia błony śluzowej nosa^41,42. Ogólnie rzecz biorąc, osoby wierzące w teorię śluzu i mleka zgłaszają więcej objawów ze strony układu oddechowego po wypiciu mleka krowiego, co wskazuje na efekt placebo. Niemniej jednak, symptomy zbliżone do astmy mogą występować po konsumpcji mleka jedynie u osób z alergią na białka mleka krowiego. Ponadto należy podkreślić, że każde mleko zwierzęce, jak i roślinne ze względu na swoją specyficzną konsystencję i cechy organoleptyczne może zagęszczać ślinę i dawać uczucie obecności śluzu w jamie ustnej⁴³.

Podsumowanie

            Z całą pewnością, spożycie mleka krowiego i jego przetworów wzbudza wiele kontrowersji w społeczeństwie, niemniej jednak zdecydowana większość twierdzeń, które są powszechnie powtarzane nie jest prawdą, bądź półprawdą. Niewątpliwie kluczowym aspektem zdrowego stylu życia jest zdroworozsądkowe podejście do żywienia, które pozwala jednostce świadomie dokonywać wyborów żywieniowych w oparciu o posiadaną wiedzę oraz dbać o urozmaicenie diety. Mleko i produkty mleczne są cennym źródłem pełnowartościowego białka, wapnia, potasu, fosforu, witaminy A, niektórych witamin z grupy B oraz probiotyków w przypadku produktów fermentowanych, dlatego najczęściej zaleca się ich codzienne spożycie w ilości 2-3 porcji. Produkty mleczne spożywane w rozsądnych ilościach w ciągu dnia są bezsprzecznie bardzo dobrym elementem prawidłowo zbilansowanej diety zdrowej osoby dorosłej i dziecka, niemniej jednak nie niezbędnym. W przypadku, gdy występuje alergia na białka mleka krowiego, a zatem konieczność eliminacji produktów mlecznych na określony czas to wciąż można odpowiednio zbilansować swój codzienny jadłospis. Pomocnym rozwiązaniem w takiej sytuacji może być na przykład wykorzystanie w diecie mlek roślinnych (zwłaszcza sojowego), które na ogół są wzbogacane w wapń w ilości 120 mg na 100 ml produktu oraz inne związki, takie jak: witamina B₂, B₁₂ oraz D. Mleko krowie i jego przetwory ewidentnie nie należy postrzegać jako żywność wysoce przetworzoną, którą warto ograniczać lub całkowicie wyeliminować ze swojego menu, ponieważ dostępne dowody naukowe nie wskazują na związek pomiędzy regularną konsumpcją mleka a zwiększonym ryzykiem zachorowania na choroby przewlekłe (wyjątek rak gruczołu krokowego u mężczyzn przy dużym spożyciu produktów mlecznych bogatych w wapń). Prawdopodobnie także warto zachować ostrożność w przypadku chorób o podłożu autoimmunizacyjnym, choć wciąż dane są ograniczone⁴⁴. Ponadto interwencje żywieniowe mające na celu poprawę stanu zdrowia społeczeństwa, powinny się przede wszystkim w pierwszej kolejności skupiać na ograniczaniu żywności o wysokim stopniu przetworzenia, obfitującej w rafinowane cukry, tłuszcze trans oraz nasycone kwasy tłuszczowe, a także czerwonego mięsa, istotnie korelującego ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób dietozależnych.

Piśmiennictwo:

1. Lucey J.A.: Raw milk consumption. Nutr Today. 2015 Jul; 50(4): 189–193. doi:10.1097/NT.0000000000000108.
2. Macdonald L.E., Brett J., Kelton D. i wsp.: A systematic review and meta-analysis of the effects of pasteurization on milk vitamins, and evidence for raw milk consumption and other health-related outcomes. J Food Prot. 2011 Nov;74(11):1814-32. doi:10.4315/0362-028X.JFP-10-269.
3. Guetouache M., Bettache G., Medjekal S.: Composition and nutritional value of raw milk. Issues Biol. Sci. Pharm. Res. 2014 Dec 2(10): 115-122. http://dx.doi.org/10.15739/ibspr.005.
4. Average composition and distribution of milk proteins. FAO, 1998. 
5. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2017.
6. Turck D.: Cow's milk and goat's milk. World Rev Nutr Diet. 2013;108:56-62. doi:10.1159/000351485.
7. Weaver C.M., Proulx W.R., Heaney R.: Choices for achieving adequate dietary calcium with a vegetarian diet. Am J Clin Nutr. 1999 Sep; 70(3): 543-548. doi:10.1093/ajcn/70.3.543s.
8. Weaver C.M., Plawecki K.L.: Dietary calcium: adequacy of a vegetarian diet. Am J Clin Nutr. 1994;59(5 Suppl):1238S–1241S.
9. Williams R.S., Kozan P., Samocha-Bonet D.: The role of dietary acid load and mild metabolic acidosis in insulin resistance in humans. Biochimie. 2016;124:171–177. doi:10.1016/j.biochi.2015.09.012.
10. Schwalfenberg G.K.: The alkaline diet: Is there evidence that an alkaline pH diet benefits health? J Environ Public Health. 2012: 727630. http://dx.doi.org/10.1155/2012/727630.
11. Fiocchi A., Dahdah L., Albarini M. i wsp.: Cow's milk allergy in children and adults. Chem Immunol Allergy. 2015;101:114-23. doi: 10.1159/000375415.
12. Ludman S., Shah N., Fox A.T.: Managing cows’ milk allergy in children. BMJ. 2013;347(sep16 1):f5424–f5424. doi.org/10.1136/bmj.f5424.
13. Pereira P.C.: Milk nutritional composition and its role in human health. Nutrition. 2014;30(6):619–627. doi:10.1016/j.nut.2013.10.011.
14. Hochwallner H., Schulmeister U., Swoboda I.: Cow’s milk allergy: From allergens to new forms of diagnosis, therapy and prevention. Methods. 2014 Mar 1; 66(1): 22–33. doi:10.1016/j.ymeth.2013.08.005.
15. Fiocchi A., Schünemann H., Brozek J. i wsp.: Diagnosis and Rationale for Action Against Cow's Milk Allergy (DRACMA): a summary report. J Allergy Clin Immunol. 2010 Dec;126(6):1119-28.e12. doi:10.1016/j.jaci.2010.10.011.
16. Host A.: Ann. Allergy Asthma Immunol. 2002; 89: 33–37. doi.org/10.1016/S1081-1206(10)62120-5.
17. Deng Y., Misselwitz B., Dai N. i wsp.: Lactose Intolerance in Adults: Biological Mechanism and Dietary Management. Nutrients. 2015 Sep 18;7(9):8020-35. doi:10.3390/nu7095380.
18. Vesa T.H., Marteau P., Korpela R.: Lactose intolerance. J. Am. Coll. Nutr. 2000;19(Suppl. S2):165S–175S. doi:10.1080/07315724.2000.10718086.
19. Swallow D.M.: Genetics of lactase persistence and lactose intolerance. Ann. Rev. Genet. 2003;37:197–219. doi:10.1146/annurev.genet.37.110801.143820.
20. Więcek S., Woś H., Grzybowska-Chlebowczyk U.: Evaluation of diagnostic examinations of lactose intolerance in children. Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (2): 94–98. https://doi.org/10.5114/pg.2010.14037.
21. Shaukat A., Levitt M.D., Taylor B.C. i wsp.: Systematic review: Effective management strategies for lactose intolerance. Ann. Intern. Med. 2010;152:797–803. doi:10.7326/0003-4819-152-12-201006150-00241.
22. Savaiano D.A., Boushey C.J., McCabe G.P.: Lactose intolerance symptoms assessed by meta-analysis: A grain of truth that leads to exaggeration. J. Nutr. 2006;136:1107–1113. doi:10.1093/jn/136.4.1107.
23. Szepietowski J., Kapińska-Mrowiecka M., Kaszuba A., i wsp.: Trądzik zwyczajny: Patogeneza i leczenie. Konsensus Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego. Przegl Dermatol. 2012;99(6):649–673.
24. Simonart T.: Acne and whey protein supplementation among bodybuilders. Dermatology. 2013;225(3):256–258. doi:10.1159/000345102.
25. Pelin Cengiz F., Cemil B.C., Emiroglu N. i wsp.: Acne located on the trunk, whey protein supplementation: Is there any association? Heal Promot Perspect. 2017;7(2):106–108. doi:10.15171/hpp.2017.19.
26. Silverberg NB.: Whey protein precipitating moderate to severe acne flares in 5 teenaged athletes. Cutis. 2012;90(2):70–72. doi.org/10.1159/000345102.
27. LaRosa C.L., Quach K.A., Koons K. i wsp.: Consumption of dairy in teenagers with and without acne. J Am Acad Dermatol. 2016;75(2):318–322. doi:10.1016/j.jaad.2016.04.030.
28. Kucharska A., Szmurło A., Sinska B.: Significance of diet in treated and untreated acne vulgaris. Adv Dermatology Allergol. 2016;33(2):81–86. doi:10.5114/ada.2016.59146.
29. Grossi E., Cazzaniga S., Crotti S. i wsp.: The constellation of dietary factors in adolescent acne: A semantic connectivity map approach. J Eur Acad Dermatology Venereol. 2016;30(1):96–100. doi:10.1111/jdv.12878.
30. Abid Z., Cross A.J., Sinha R.: Meat, dairy, and cancer. Am J Clin Nutr. 2014 Jul;100 Suppl 1:386S-93S. doi: 10.3945/ajcn.113.071597.
31. Lampe J.W.: Dairy products and cancer. J Am Coll Nutr. 2011 Oct;30(5 Suppl 1):464S-70S.
32. Thorning T.K., Raben A., Tholstrup T. i wsp.: Milk and dairy products: good or bad for human health? An assessment of the totality of scientific evidence. Food Nutr Res. 2016;60(1):32527. doi:10.3402/fnr.v60.32527.
33. Zang J., Shen M., Du S. i wsp.: The association between dairy intake and breast cancer in western and Asian populations: A systematic review and meta-analysis. J Breast Cancer. 2015;18(4):313–322. doi:10.4048/jbc.2015.18.4.313.
34. Aune D., Navarro Rosenblatt D.A., Chan D.S. i wsp.: Dairy products, calcium, and prostate cancer risk: a systematic review and meta-analysis of cohort studies. Am J Clin Nutr. 2015;101(1):87–117. doi:10.3945/ajcn.113.067157.
35. Lu W., Chen H., Niu Y. i wsp.: Dairy products intake and cancer mortality risk: a meta-analysis of 11 population-based cohort studies. Nutr J. 2016 Oct 21;15(1):91. doi:10.1186/s12937-016-0210-9.
36. Wadolowska L., Sobas K., Szczepanska J.W. i wsp.: Dairy products, dietary calcium and bone health: possibility of prevention of osteoporosis in women: the Polish experience. Nutrients. 2013 Jul 16;5(7):2684-707. doi:10.3390/nu5072684.
37. Rozenberg S., Body J.J., Bruyère O. i wsp.: Effects of Dairy Products Consumption on Health: Benefits and Beliefs—A Commentary from the Belgian Bone Club and the European Society for Clinical and Economic Aspects of Osteoporosis, Osteoarthritis and Musculoskeletal Diseases. Calcif Tissue Int. 2016;98(1):1–17. doi:10.1007/s00223-015-0062-x.
38. Bischoff-Ferrari H.A., Dawson-Hughes B., Baron J.A. i wsp.: Milk intake and risk of hip fracture in men and women: A meta-analysis of prospective cohort studies. J Bone Miner Res. 2011;26(4):833–839. doi:10.1002/jbmr.279.
39. Rizzoli R.: Dairy products, yogurts, and bone health. Am J Clin Nutr. 2014 May;99(5 Suppl):1256S-62S. doi:10.3945/ajcn.113.073056.
40. Bordoni A., Danesi F., Dardevet D. i wsp.: Dairy products and inflammation: A review of the clinical evidence. Crit Rev Food Sci Nutr. 2017;57(12):2497–2525. doi:10.1080/10408398.2014.967385.
41. Wüthrich B., Schmid A., Walther B. i wsp.: Milk Consumption Does Not Lead to Mucus Production or Occurrence of Asthma. J Am Coll Nutr. 2005;24(sup6):547S–555S. doi.org/10.1080/07315724.2005.10719503.
42. Thiara G., Goldman R.D.: Milk consumption and mucus production in children with asthma. Can Fam physician Médecin Fam Can. 2012;58(2):165–166.
43. Pinnock C.B., Arney W.K.: The milk-mucus belief: sensory analysis comparing cow's milk and a soy placebo. Appetite. 1993 Feb;20(1):61-70. doi:10.1006/appe.1993.1006.
44. Lanou A.J.: Should dairy be recommended as part of a healthy vegetarian diet? Counterpoint. Am J Clin Nutr. 2009 May;89(5):1638S-1642S. doi:10.3945/ajcn.2009.26736P.

Artykuł został opublikowany na portalu Medycyna Praktyczna.