Wstęp

            W dobie szerokiego dostępu do informacji wydaje się, że kwestia dotycząca spożycia owoców przez osoby pragnące zmniejszyć zawartość zapasowej tkanki tłuszczowej  jest kontrowersyjna i nierzadko pełna wykluczających się opinii ekspertów w dziedzinie żywienia człowieka. Wśród entuzjastów zdrowego stylu życia i szczupłej sylwetki wciąż stosunkowo często można spotkać się z licznymi twierdzeniami, które sugerują, że regularna konsumpcja owoców nie jest najwłaściwszym rozwiązaniem w sytuacji, kiedy celem nadrzędnym danej osoby jest redukcja tkanki tłuszczowej. Najczęściej podkreślanym argumentem, który jednocześnie wzbudza największą obawę wielu osób przed sięganiem po świeże i suszone owoce podczas procesu odchudzania jest fakt, iż zawierają one w swoim składzie fruktozę, a zatem cukier prosty, który naturalnie znajduje się nie tylko w owocach i ich przetworach, lecz także w miodzie, tradycyjnym cukrze stołowym, czy chociażby w powszechnie stosowanym w przemyśle spożywczym syropie glukozowo-fruktozowym. Jak się okazuje, niektóre doniesienia naukowe wskazują, że wraz ze wzrostem konsumpcji fruktozy w diecie rośnie również jej niekorzystny wpływ na organizm człowieka, który może obejmować zarówno zmiany w profilu lipidowym krwi, jak i funkcjonowaniu wątroby, co może sprzyjać pojawieniu się przewlekłego i subklinicznego stanu zapalnego oraz wystąpieniu insulinooporności [1]. Niewątpliwie regularne i wysokie spożycie słodyczy oraz słodkich napojów będących na ogół bogatym źródłem fruktozy w postaci syropu glukozowo-fruktozowego, składającego się w 55 % z tego monosacharydu wydaje się być bezpośrednio związane z rozwojem otyłości i jej negatywnych powikłań zdrowotnych, takich jak choćby zespół metaboliczny, a co za tym idzie nasuwa się pytanie, czy zatem wysoka konsumpcja świeżych owoców może także nieść za sobą niekorzystne konsekwencje dla zdrowia i sylwetki, na które odpowiedź zostanie bliżej wyjaśniona w niniejszym artykule.

Owoce a przyrost masy ciała – przegląd badań

            Według danych przedstawionych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), występowanie otyłości na całym świecie podwoiło się biorąc pod uwagę dane od 1980 roku, natomiast niemalże potroiło licząc od roku 1975 do roku 2016 [2]. W 2016 roku odnotowano, że ponad 1,9 miliarda dorosłych charakteryzowało się nadwagą, z kolei więcej, niż 650 milionów osób dorosłych było otyłych, co przedstawia się następująco w skali procentowej, 39 % osób w wieku 18 lat i starszych miało nadwagę, natomiast 13 % z nich cierpiało z powodu otyłości. Co więcej, zaobserwowano, że w 2016 roku u 41 milionów dzieci poniżej 5. roku życia występowała nadwaga, bądź otyłość, natomiast w przypadku starszych dzieci i nastolatków w przedziale wiekowym 5 – 19 lat, ponad 340 milionów miała nadwagę, bądź otyłość. Niewątpliwie, otyłość jest chorobą o wieloczynnikowym podłożu, spowodowaną zarówno czynnikami biologicznymi, behawioralnymi, jak i środowiskowymi, niemniej jednak głównej przyczyny problemu z nadmierną masą ciała upatruje się na ogół w zbyt niskiej aktywności fizycznej i zarazem długotrwałym wysokim spożyciu żywności o dużej gęstości energetycznej, zazwyczaj o wysokim stopniu przetworzenia [3]. W związku z tym, iż określona interwencja żywieniowa, obok konsekwentnego zwiększania codziennej aktywności ruchowej, odgrywa kluczową rolę w przeciwdziałaniu rozwoju światowej otyłości, jednym z jej ważnych elementów jest z całą pewnością regularny udział w diecie świeżych warzyw oraz owoców, co jest powszechnie zalecane przez zdecydowaną większość opiniotwórczych towarzystw naukowych w dziedzinie żywienia i zdrowia publicznego. W jednym z dotychczas przeprowadzonych badań z udziałem osób otyłych dokonano porównania wpływu dwóch diet z wprowadzonym deficytem energetycznym o różnej zawartości fruktozy dostarczanej głównie w formie owoców (45 g vs. 13 g fruktozy na dzień i odpowiednio 13,8 % vs. 4,0 % spożywanej energii) [4]. Po dwóch miesiącach realizacji określonych zaleceń żywieniowych nie stwierdzono istotnych różnic w redukcji zarówno masy ciała, jak i zawartości procentowej tkanki tłuszczowej pomiędzy grupami, niemniej jednak u osób konsumujących większe ilości fruktozy z owoców zaobserwowano bardziej nasilone zmniejszenie obwodu talii, a także wyższy spadek stężenia cholesterolu całkowitego we krwi. Z kolei w innym randomizowanym kontrolowanym badaniu autorstwa Madero i wsp., z udziałem 131 otyłych osób, z czego blisko 80 % stanowiły kobiety, dokonano oceny wpływu diety o niskiej (do 20 g na dzień) i umiarkowanej (50 - 70 g na dzień, głównie w postaci owoców) zawartości fruktozy na utratę masy ciała i kluczowe parametry powiązane z zespołem metabolicznym [5]. Jak się okazało, po okresie 6 tygodni przestrzegania wytycznych w obu grupach nastąpiło obniżenie masy ciała (4,19 ± 0,30 kg vs. 2,83 ± 0,29 kg), jednak co ważne większy ubytek masy ciała stwierdzono u osób otyłych będących na diecie o umiarkowanej zawartości fruktozy (50 – 70 g na dobę), pochodzącej głównie z owoców w porównaniu do osób przestrzegających zaleceń diety o niskiej zawartości fruktozy (max. 20 g na dobę), natomiast nie odnotowano wyraźnych różnic pomiędzy grupami w przypadku licznych parametrów zdrowotnych związanych z zespołem metabolicznym, które uległy poprawie u wszystkich uczestników badania, niezależnie od realizowanej strategii żywieniowej. W jeszcze innym, trwającym 24 lata prospektywnym badaniu kohortowym opublikowanym w wysoko notowanym czasopiśmie PLoS Medicine obejmującym grupę liczącą ponad 130 tysięcy kobiet i mężczyzn zamieszkałych w Stanach Zjednoczonych zaobserwowano, że zwiększone spożycie owoców i warzyw nieskrobiowych było odwrotnie skorelowane ze zmianą masy ciała w czasie, przy czym największe korzyści w tej materii stwierdzono w przypadku konsumpcji owoców jagodowych, jabłek oraz gruszek [6]. Natomiast w systematycznej pracy przeglądowej i metaanalizie, uwzględniającej 17 prospektywnych badań kohortowych o łącznej liczbie uczestników wynoszącej ponad 560 tysięcy osób dorosłych także odnotowano, że zwiększona konsumpcja owoców była odwrotnie proporcjonalna do zmiany masy ciała, a zatem sprzyjała redukcji tkanki tłuszczowej i zmniejszeniu obwodu talii oraz wiązała się z obniżeniem o 9 – 17 % ryzyka rozwoju nadwagi i otyłości, w tym zwłaszcza otyłości brzusznej [7]. Trzy lata temu w renomowanym czasopiśmie PLoS One ukazała się publikacja autorstwa Agebratt i wsp., którzy zdecydowali się porównać wpływ włączenia do diety znacznych ilości owoców, bądź orzechów (w obu przypadkach było to 7 kcal na każdy kg całkowitej masy ciała na dobę) na przyrost masy ciała, spoczynkową przemianę materii, zawartość tłuszczu w wątrobie i parametry kardiometaboliczne u 30 młodych, zdrowych osób z prawidłową masą ciała [8]. Co istotne, szwedzcy naukowcy zasugerowali uczestnikom badania, żeby wybierali przede wszystkim owoce dostępne sezonowo, a zatem mając na uwadze fakt, iż badanie zostało przeprowadzone na jesień, wskazane było spożycie w głównej mierze świeżych jabłek i gruszek. Po dwóch miesiącach przestrzegania zaleceń dietetycznych okazało się, że w grupie wzbogacającej dietę w owoce blisko trzykrotne zwiększenie podaży fruktozy w diecie (z 9,1 ± 6,0 g na dzień do 25,6 ± 9,6 g na dzień) pochodzącej ze świeżych owoców (głównie banany, jabłka, owoce cytrusowe, gruszki) nie wiązało się z wyraźnym przyrostem masy ciała i zwiększeniem zawartości tłuszczu wątrobowego u młodych, zdrowych osób charakteryzujących się właściwą masą ciała. Co ciekawe, należy również podkreślić, że wśród uczestników badania, którzy spożywali wysokie ilości świeżych owoców nie stwierdzono wzrostu spożycia energii ogółem, co ma związek z wyraźnym wpływem owoców na uczucie sytości, a co za tym idzie ograniczeniem konsumpcji innych produktów żywnościowych, zwłaszcza żywności o wysokim stopniu przetworzenia. Rezultaty opublikowanego w ubiegłym roku badania kohortowego, obejmującego ponad 4350 dorosłych Chińczyków w przedziale wiekowym 18 – 65 lat wykazały, że zwiększenie konsumpcji warzyw i owoców wiązało się z istotną statystycznie utratą masy ciała i spadkiem wskaźnika BMI, w szczególności wśród chińskich mężczyzn, dlatego ze względu na korzystny wpływ warzyw i owoców na zdrowie autorzy pracy zalecają zwiększenie ich konsumpcji wraz z dietą w populacji chińskiej [9]. Zbieżne wyniki w tej materii uzyskali również naukowcy z Kanady, którzy przeprowadzili analizę danych 26 340 osób (7979 mężczyzn i 18 361 kobiet) w przedziale wieku 35 - 69 lat, które uczestniczyły w dużym badaniu kohortowym o nazwie Atlantic PATH [10]. W niniejszym badaniu zaobserwowano, że całkowite spożycie owoców i warzyw w populacji Kanady Atlantyckiej było odwrotnie proporcjonalne do nadmiernego otłuszczenia ciała, przy czym jednak większą rolę zdaniem badaczy wydaje się odgrywać w tym przypadku konsumpcja owoców, aniżeli warzyw, co zresztą wykazywały już wcześniejsze badania w tym obszarze [11]. Jak dowodzą przytoczone w niniejszym artykule prace naukowe, zdecydowana większość dowodów wskazuje na możliwy odwrotny związek między spożyciem świeżych owoców a przyrostem masy ciała oraz co ważne, że regularna konsumpcja świeżych owoców zmniejsza ryzyko wystąpienia nadwagi i otyłości.

Korzyści wynikające z regularnego spożycia świeżych owoców

Koncentrując się na korzyściach zdrowotnych płynących ze spożycia świeżych owoców, warto zwrócić uwagę na fakt, iż owoce nie składają się wyłącznie z samej fruktozy, czyli składnika wzbudzającego akurat najwięcej kontrowersji, lecz z wielu wartościowych komponentów takich jak chociażby woda, glukoza, witaminy, składniki mineralne, błonnik pokarmowy, flawonoidy, karotenoidy, kwasy organiczne i inne związki o niewątpliwie pozytywnym wpływie na zdrowie człowieka. Co więcej, świeże owoce charakteryzują się na ogół niską gęstością energetyczną, a tym samym wydaje się, że ich regularna i co ważne racjonalna konsumpcja jak najbardziej może stanowić ważny element codziennego menu osoby dbającej o dobrą kondycję zdrowotną i zarazem szczupłą sylwetkę. Trzy lata temu w czasopiśmie Nutrients ukazała się praca przeglądowa autorstwa Sharma i wsp., w której zostały między innymi szeroko omówione mechanizmy, w wyniku których konsumpcja świeżych owoców może mieć pozytywny wpływ na proces odchudzania, a nie negatywny jak wciąż dość często się twierdzi [3]. Po pierwsze okazuje się, że spożycie świeżych owoców może prowadzić do zwiększenia uczucia sytości i co za tym idzie istotnego obniżenia gęstości energetycznej diety, na co wpływ ma z całą pewnością wysoka zawartość wody i błonnika pokarmowego, w szczególności frakcji rozpuszczalnych w wodzie. Po drugie, w wyniku właściwej podaży świeżych owoców w codziennej diecie można zwiększyć udział witamin i składników mineralnych oraz jakże cennych fitozwiązków, takich jak polifenole, które wykazują właściwości antyoksydacyjne, jak również korzystnie wpływają na gospodarkę węglowodanową organizmu i proces redukcji zapasowej tkanki tłuszczowej. Po trzecie, autorzy wspomnianej pracy zwrócili również uwagę, że regularna konsumpcja świeżych owoców przyczynia się także do poprawy profilu mikrobioty jelitowej, co tłumaczy się zwiększoną podażą włókna pokarmowego i substancji fitochemicznych zawartych naturalnie w świeżych owocach, które sprzyjają powiększeniu liczby bakterii typu Bacteroidetes i obniżeniu liczby bakterii typu Firmicutes. Warto dodać w tej materii, że wyniki licznych dotychczas przeprowadzonych badań wykazały, że skład mikrobiomu jelitowego osób otyłych charakteryzuje się z reguły nieprawidłowym stosunkiem bakterii typu Bacterioidetes do Firmicutes, na korzyść tych drugich. Po czwarte, należy pamiętać, że zjedzenie świeżego owocu nie jest tożsame z wypiciem szklanki soku owocowego ze względu na to, iż ten drugi produkt żywnościowy pozbawiony jest włókna pokarmowego oraz większości kluczowych dla zdrowia fitozwiązków o działaniu antyoksydacyjnym, dlatego też nie zaleca się przyjmowania dużych ilości soków owocowych, w szczególności w określonych populacjach, np. u dzieci, osób otyłych oraz osób z nieprawidłową tolerancją glukozy. Po piąte, w systematycznej pracy przeglądowej i metaanalizie opublikowanej w roku 2017, obejmującej 95 badań prospektywnych wykazano, że  spożycie świeżych owoców (głównie jabłek, gruszek i owoców cytrusowych) oraz świeżych warzyw (zwłaszcza zielonych warzyw liściastych, warzyw z rodziny krzyżowych, warzyw koloru żółtego i zielonego) wiązało się ze zmniejszonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych, raka i śmiertelności z jakiejkolwiek przyczyny, co zdecydowanie wspiera zalecenia wielu opiniotwórczych towarzystw naukowych z dziedziny żywienia i zdrowia publicznego mających na celu zwiększenie spożycia zarówno świeżych owoców, jak i warzyw w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego, nowotworów i zapobieganiu przedwczesnej śmierci [12]. Autorzy niniejszej metaanalizy uznali na podstawie uzyskanych wyników, że optymalna dla zdrowia dzienna podaż świeżych warzyw i owoców może wahać się w przedziale między 600 a 800 gram, czyli około 8 – 10 porcji w ciągu doby. Po szóste, puentując korzyści wynikające z konsumpcji świeżych owoców, należy przytoczyć również rezultaty niedawno opublikowanej systematycznej pracy przeglądowej i metaanalizy, w której naukowcy dokonali analizy wyników 155 kontrolowanych, interwencyjnych badań i na jej podstawie stwierdzili, że negatywne konsekwencje zdrowotne wynikają w głównej mierze ze spożycia produktów żywnościowych o wysokim stopniu przetworzenia, w szczególności napojów oraz produktów mlecznych słodzonych dodatkowo cukrem i/lub syropem glukozowo-fruktozowym, natomiast świeże owoce również będące źródłem fruktozy nie wykazują szkodliwego wpływu na zdrowie, w tym na kontrolę glikemii we krwi, a wręcz odwrotnie, czyli pozytywne [13]. Po siódme, warto odnieść się na koniec do potencjalnych korzyści dla zdrowia płynących z optymalnej podaży błonnika pokarmowego zawartego w świeżych owocach, które obejmują m.in.: ochronę zdrowia przewodu pokarmowego (np. w zaparciach, zespole jelita nadwrażliwego, nieswoistych chorobach zapalnych jelit, chorobie uchyłkowej jelita grubego), długoterminową kontrolę masy ciała, zmniejszenie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2 i zespołu metabolicznego, profilaktykę raka jelita grubego i raka płuc, zwiększenie szans na pomyślne starzenie się, obniżenie nasilenia objawów astmy i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, poprawę samopoczucia psychicznego, obniżenie ryzyka depresji, wyższą gęstość mineralną kości u dzieci i dorosłych, zmniejszenie ryzyka łojotokowego zapalenia skóry oraz łagodzenie ciężkości zaburzenia ze spektrum autyzmu [14].

Podsumowanie

Jak wskazują najświeższe doniesienia naukowe, mniej niż 10 % większości populacji krajów zachodnich spożywa odpowiednią ilość świeżych i co istotne całych owoców, a tym samym znajdującego się w nich błonnika pokarmowego, regulującego pracę przewodu pokarmowego oraz obniżającego glikemię poposiłkową, a także stężenie cholesterolu we krwi [14]. Rosnąca liczba dowodów wyraźnie sugeruje korzystne efekty zdrowotne wynikające z regularnej konsumpcji właściwego poziomu świeżych, całych owoców, w szczególności w odniesieniu do bioaktywnych właściwości prebiotycznych włókna pokarmowego i ich wpływu na skład mikrobiomu jelitowego, jak również roli w poprawie kontroli masy ciała, utrzymaniu dobrej kondycji zdrowotnej i zdrowego procesu starzenia się organizmu. Mając na uwadze przytoczone w niniejszym artykule prace naukowe wydaje się, że niskie spożycie świeżych owoców stanowi potencjalnie poważniejsze zagrożenie dla zdrowia na świecie, aniżeli dotychczas sądzono, szczególnie w świetle pojawiających się nowych badań dotyczących korzyści zdrowotnych wynikających z konsumpcji całych owoców z obecnym w nich błonnikiem pokarmowym. Pomimo wielu obaw związanych z konsumpcją świeżych owoców, a w szczególności fruktozy w nich zawartej, zdecydowanie nie należy eliminować całych owoców z diety, nawet w sytuacji, gdy głównym celem jest redukcja zapasowej tkanki tłuszczowej. Warto zaznaczyć, że cukier prosty jakim jest fruktoza nie jest sam w sobie wyjątkowo szkodliwy dla zdrowia, natomiast niewątpliwie w przypadku nadmiernego spożycia niektórych jego źródeł, zwłaszcza wysoko przetworzonych produktów żywnościowych, takich jak słodycze, słodkie przetwory mleczne oraz słodzone napoje alkoholowe i niealkoholowe może dojść do negatywnych konsekwencji zdrowotnych i sylwetkowych związanych z przyrostem masy ciała, głównie w postaci tkanki tłuszczowej. Z całą pewnością, oprócz samego źródła pochodzenia fruktozy, kluczowym czynnikiem różnicującym ewentualne następstwa zdrowotne związane z jej konsumpcją jest dawka, co wyraźnie pokazuje, że na ogół bardzo łatwo jest osiągnąć wysoką podaż tego monosacharydu w codziennej diecie wskutek sięgania po słodkie napoje, miód, wyroby cukiernicze, czy wspomniane słodzone produkty mleczne, natomiast znacznie trudniej jest uzyskać taką zawartość fruktozy w diecie jedynie w wyniku spożycia np. 4 – 5 porcji świeżych owoców. Co ciekawe, w jednym z badań zaobserwowano, że regularne wykonywanie wysiłku fizycznego w postaci ćwiczeń aerobowych (np. spacer, jogging, jazda na rowerze, pływanie, itp.), bądź ćwiczeń siłowych lub nawet połączenie obu podczas jednej jednostki treningowej może prowadzić do odwrócenia tych niekorzystnych skutków ubocznych konsumpcji fruktozy, głównie w wyniku poprawy profilu lipidowego krwi oraz zmniejszenia stanu zapalnego. Autorzy przytoczonej pracy doszli do wniosku, że systematyczne podejmowanie aktywności fizycznej jest niezbędnym narzędziem do łagodzenia zaburzeń związanych z otyłością, które może nasilać wysokie spożycie fruktozy, lecz uwaga pochodzącej przede wszystkim z wysoko przetworzonej żywności w postaci słodyczy i słodzonych napojów bogatych w cukier i/lub syrop glukozowo-fruktozowy, a nie ze świeżych owoców [1].

Piśmiennictwo:                                                                                                                    

1. Pereira R.M., Botezelli J.D., da Cruz Rodrigues K.C., Mekary R.A., Cintra D.E., Pauli J.R., et al.: Fructose Consumption in the Development of Obesity and the Effects of Different Protocols of Physical Exercise on the Hepatic Metabolism. Nutrients. 2017 Apr 20;9(4). pii: E405. doi: 10.3390/nu9040405.
2. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight [dostęp 19.02.2019 r., godzina 13:00]
3. Sharma S.P., Chung H.J., Kim H.J., Hong S.T.: Paradoxical Effects of Fruit on Obesity. Nutrients. 2016 Oct 14;8(10). pii: E633. doi: 10.3390/nu8100633.
4. Rodríguez M.C., Parra M.D., Marques-Lopes I., De Morentin B.E., González A., Martínez J.A.: Effects of two energy-restricted diets containing different fruit amounts on body weight loss and macronutrient oxidation. Plant Foods Hum Nutr. 2005 Dec;60(4):219-24. doi: 10.1007/s11130-005-8622-2.
5. Madero M., Arriaga J.C., Jalal D., Rivard C., McFann K., Pérez-Méndez O., et al.: The effect of two energy-restricted diets, a low-fructose diet versus a moderate natural fructose diet, on weight loss and metabolic syndrome parameters: a randomized controlled trial. Metabolism. 2011 Nov;60(11):1551-9. doi: 10.1016/j.metabol.2011.04.001.
6. Bertoia M.L., Mukamal K.J., Cahill L.E., Hou T., Ludwig D.S., Mozaffarian D., et al.: Changes in Intake of Fruits and Vegetables and Weight Change in United States Men and Women Followed for Up to 24 Years: Analysis from Three Prospective Cohort Studies. PLoS Med. 2015 Sep 22;12(9):e1001878. doi: 10.1371/journal.pmed.1001878.
7. Schwingshackl L., Hoffmann G., Kalle-Uhlmann T., Arregui M., Buijsse B., Boeing H.: Fruit and Vegetable Consumption and Changes in Anthropometric Variables in Adult Populations: A Systematic Review and Meta-Analysis of Prospective Cohort Studies. PLoS One. 2015 Oct 16;10(10):e0140846. doi: 10.1371/journal.pone.0140846.
8. Agebratt C., Ström E., Romu T., Dahlqvist-Leinhard O., Borga M., Leandersson P., et al.: A Randomized Study of the Effects of Additional Fruit and Nuts Consumption on Hepatic Fat Content, Cardiovascular Risk Factors and Basal Metabolic Rate. PLoS One. 2016 Jan 20;11(1):e0147149. doi: 10.1371/journal.pone.0147149.
9. Yuan S., Yu H.J., Liu M.W., Huang Y., Yang X.H., Tang B.W., et al.: The association of fruit and vegetable consumption with changes in weight and body mass index in Chinese adults: a cohort study. Public Health. 2018 Apr;157:121-126. doi: 10.1016/j.puhe.2018.01.027.
10. Yu Z.M., DeClercq V., Cui Y., Forbes C., Grandy S., Keats M., et al.: Fruit and vegetable intake and body adiposity among populations in Eastern Canada: the Atlantic Partnership for Tomorrow's Health Study. BMJ Open. 2018 Apr 10;8(4):e018060. doi: 10.1136/bmjopen-2017-018060.
11. Alinia S., Hels O., Tetens I.: The potential association between fruit intake and body weight--a review. Obes Rev. 2009 Nov;10(6):639-47. doi: 10.1111/j.1467-789X.2009.00582.x.
12. Aune D., Giovannucci E., Boffetta P., Fadnes L.T., Keum N., Norat T., et al.: Fruit and vegetable intake and the risk of cardiovascular disease, total cancer and all-cause mortality-a systematic review and dose-response meta-analysis of prospective studies. Int J Epidemiol. 2017 Jun 1;46(3):1029-1056. doi: 10.1093/ije/dyw319.
13. Choo V.L., Viguiliouk E., Blanco Mejia S., Cozma A.I., Khan T.A., Ha V., et al.: Food sources of fructose-containing sugars and glycaemic control: systematic review and meta-analysis of controlled intervention studies. BMJ. 2018 Nov 21;363:k4644. doi: 10.1136/bmj.k4644.
14. Dreher M.L.: Whole Fruits and Fruit Fiber Emerging Health Effects. Nutrients. 2018 Nov 28;10(12). pii: E1833. doi: 10.3390/nu10121833.

Źródło fotografii - pixabay.com

Artykuł został opublikowany na portalu Medycyna Praktyczna