Żelazo - ważny składnik w diecie każdej kobiety dla magazynu Gospodyni

Wstęp

            Większość żelaza występującego w naszym organizmie (około 75%) zawarta jest w związkach metabolicznie aktywnych - hemoglobinie (barwnik krwi), mioglobinie (barwnik tkanki mięśniowej), transferynie (białko pośredniczące w transporcie żelaza w surowicy krwi) oraz enzymach. Pozostała część żelaza to pula zapasowa (u mężczyzn zazwyczaj większa, aniżeli u kobiet) znajdująca się w połączeniach z ferrytyną lub homosyderyną w przypadku większej ilości. Funkcja żelaza jest głównie związana z procesami oddychania tkankowego. W szpiku kostnym ten składnik mineralny jest wykorzystywany w procesie tworzenia się erytrocytów (krwinek czerwonych). Żelazo odgrywa ponadto istotną rolę w zwalczaniu wirusów i bakterii przez układ odpornościowy, bierze udział w syntezie DNA, metabolizmie cholesterolu, a także wpływa na detoksykację szkodliwych substancji w wątrobie1-4.

Żelazo hemowe i niehemowe

            Żelazo jest wchłaniane w górnym odcinku jelita cienkiego, a mechanizm i efektywność tego procesu zależy w głównej mierze od formy owego składnika. Absorpcja żelaza z przeciętnej diety wynosi między 10 a 15%, niemniej jednak wzrasta nawet 3-krotnie w sytuacji występującego niedoboru w organizmie. W żywności występują dwa rodzaje żelaza – hemowe (w produktach pochodzenia odzwierzęcego) oraz niehemowe (głównie w pokarmach roślinnych). W postaci hemowej wchłanianie żelaza jest większe i wynosi nawet 20%, podczas gdy w przypadku postaci niehemowej sięga 1-5%. Ponadto należy podkreślić, że pozytywny wpływ na absorpcję żelaza ma obecność w posiłku produktów bogatych w witaminę C (np. warzyw i/lub owoców) oraz mięsa. Z kolei niekorzystnie na efektywność wchłaniania tego składnika mineralnego wpływa wapń, cynk, fityniany, szczawiany, taniny, fosforany, białko pochodzenia roślinnego oraz zasadowe pH4-6.

Źródła żelaza w pożywieniu

            Wysoką zawartością żelaza charakteryzują się przede wszystkim podroby, szczególnie wątroba i nerki, a także mięso, jaja kurze, ryby, natka pietruszki, kakao, orzechy pistacjowe, laskowe, migdały, szpinak, suche nasiona roślin strączkowych (soja, soczewica) oraz produkty zbożowe pełnoziarniste (chleb żytni, kasza gryczana)7.

Zapotrzebowanie organizmu na żelazo

            Konsumpcja żelaza z pożywieniem powinna zaspokajać potrzeby organizmu związane z jego wzrostem, zwiększeniem objętości krwi i poziomu hemoglobiny, uzupełnieniem strat wynikających np. z krwawień menstruacyjnych, wzrostem zawartości tego składnika mineralnego niewchodzącego do puli zapasowej w tkankach oraz wzrostem jego zapasów w organizmie. Zapotrzebowanie organizmu na żelazo zdecydowanie wzrasta w okresie dojrzewania, który charakteryzuje się intensywnym tempem wzrastania oraz dodatkowo u dziewcząt z powodu pojawienia się miesiączki, a u chłopców w wyniku zwiększenia się poziomu hemoglobiny. Ponadto w czasie ciąży zapotrzebowanie na ten składnik mineralny jest również większe ze względu na pokrycie potrzeb tkanek płodu, łożyska i rosnącej masy hemoglobiny, szczególnie w drugim i trzecim trymestrze ciąży. Z kolei u matek karmiących, do momentu powrotu miesiączki, średnie zapotrzebowanie na żelazo powinno pokrywać straty tego składnika związane z wydzielanym mlekiem i podstawowymi stratami, które określa się na poziomie identycznym jak dla kobiet niekarmiących i nieciężarnych. Warto także podkreślić, że u kobiet po 50. roku życia zapotrzebowanie na żelazo zmniejsza się i jest to związane z zanikiem cyklu miesiączkowego, a zatem mniejszą jego utratą z krwią1-3,8.

 

Tabela 1. Normy na żelazo dla dziewcząt i kobiet ustalone na poziomie zalecanego dziennego spożycia (RDA)3

Grupa/wiek (lata)

Ilość żelaza (mg) na dobę

Dziewczęta

 

10 - 12

10 (15)*

13 - 15

15

16 - 18

15

Kobiety

 

19 - 30

18

31 - 50

18

51 - 65

10

66 - 75

10

> 75

10

Ciąża

 

< 19

27

> 19

27

Laktacja

 

< 19

10

> 19

10

* - przed wystąpieniem miesiączki (po wystąpieniu miesiączki).

Niedobór żelaza w organizmie

            Z ogólnopolskich badań wynika, że przeciętna zawartość żelaza w całodziennej diecie wynosiła ogółem dla naszej populacji 12,4 mg (w przypadku chłopców i mężczyzn 15 mg, a z kolei u dziewcząt i kobiet 10,2 mg)3. Deficyt żelaza zatem występuje dość często i na ogół jest związany z niską zawartością dobrze przyswajalnych postaci tego pierwiastka w diecie lub zaburzeniami w procesie jego wchłaniania w przewodzie pokarmowym. Znaczny jego niedobór najczęściej może być spowodowany obfitym krwawieniem, infekcją, przewlekłym stanem zapalnym, chorobą nowotworową, wrodzonym lub nabytym deficytem transferyny. Najbardziej charakterystycznymi objawami niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza są: pękające kąciki ust, blade śluzówki i spojówki, szorstka skóra, łamliwe włosy i paznokcie, obniżenie zdolności koncentracji oraz sprawności fizycznej organizmu, a także zwiększona podatność na infekcje. Występująca anemia w pierwszym lub drugim trymestrze ciąży zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu oraz urodzenia dziecka z niską urodzeniową masą ciała. Ponadto deficyt żelaza w organizmie może również prowadzić do zwiększenia się poziomu kadmu i ołowiu we krwi1, 9-11.

Nadmiar żelaza w organizmie

            Ostre zatrucie żelazem zaobserwowano u dzieci na skutek jego przedawkowania z preparatów farmaceutycznych, natomiast nie obserwuje się przypadków toksyczności żelaza przyjmowanego z pożywieniem. Do objawów początkowego stadium zatrucia zaliczamy biegunkę, nudności i wymioty, a dopiero później pojawiają się zaburzenia pracy układu sercowo-naczyniowego, centralnego układu nerwowego, wątroby i nerek, a nasilenie dolegliwości jest związane z ilością spożytego żelaza. Ponadto należy dodać, że zbyt duża jego podaż przyczynia się także do wzrostu produkcji reaktywnych form tlenu w organizmie, a w konsekwencji nasilenia ryzyka wystąpienia wielu chorób, np. nowotworów, bądź choroby niedokrwiennej serca. W badaniach obserwowano związek między wysokim poziomem ferrytyny w surowicy krwi, a zwiększonym ryzykiem zawału mięśnia sercowego czy cukrzycy typu 21, 12,13.

Badania – żelazo czy ferrytyna?

            Główną rolą ferrytyny w organizmie jest magazynowanie żelaza, dlatego zarówno niskie jej stężenie jak i wysokie powinno być niepokojące. Niska wartość ferrytyny świadczy o deficycie żelaza i o prawdopodobnie już występującej anemii, bądź nadchodzącej. Z kolei jej wysoki poziom może nasilać rozwój cukrzycy typu 2 lub chorób układu sercowo-naczyniowego na skutek toksycznego wpływu nadmiaru żelaza na organizm. Należy podkreślić, że ferrytynę powinniśmy badać, kiedy jesteśmy zdrowi, ponieważ jakakolwiek infekcja podnosi jej stężenie i nie jest wtedy wartościowym narzędziem diagnostycznym13. Natomiast w przypadku badania stężenia wolnego żelaza występuje przeważnie trudność z jego interpretacją, gdyż wysoki jego poziom może paradoksalnie świadczyć także o zbliżającej się anemii, stąd stanowi ono umiarkowaną wartość diagnostyczną.

 

Piśmiennictwo:

  1. Scientific Opinion on Dietary Reference Values for iron. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). EFSA Journal 2015, 13(10), 4254.
  2. Present Knowledge in Nutrition. 10th Edition. Erdman J.W. Jr., MacDonald I.A., Zeisel S.H. (eds.). John Wiley & Sons, 2012.
  3. Normy żywienia dla populacji Polski, pod red. Mirosława Jarosza. Instytut Żywności i Żywienia, 2017.
  4. Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D.: Dietoterapia. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2015.
  5. Scheers N.: Regulatory effects of Cu, Zn and Ca on Fe absorption: the intricate play between nutrient transporters. Nutrients, 2013, 5, 957-970.
  6. Hurrell R., Egli I.: Iron bioavailability and dietary reference values. Am. J. Clin. Nutr., 2010, 91, 1461S-1467S.
  7. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2017.
  8. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Ginekol. Pol., 2014; 85: 395-399.
  9. Gallagher CM., Chen JJ., Kovach JS.: The relationship between body iron stores and blood and urine cadmium concentrations in US never-smoking, non-pregnant women aged 20-49 years. Environ. Res., 2011, 111, 702-707.
  10. Shah F., Kazi TG., Afridi HI. i wsp.: Evaluation of status of trace and toxic metals in biological samples (scalp hair, blood and urine) of normal and anemic children of two age groups. Biol. Trace Elements Res., 2011, 141, 131-149.
  11. Qubty W., Renaud DL.: Cognitive impairements associated with low ferritin responsive to iron supplementation. Pediatr. Neurol., 2014, 51, 831-833.
  12. Bao W., Rong Y., Rong S., Liu L.: Dietary iron intake, body iron stores, and the risk of type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. BMC Med. 2012;10:119.
  13. Basuli D., Stevens RG., Torti FM., Torti SV:. Epidemiological associations between iron and cardiovascular disease and diabetes. Front Pharmacol. 2014;5:117.
powrót do listy

Partnerzy